Po raz pierwszy od wielu lat jestem w komfortowej sytuacji. Nie biorę udziału w żadnym szczeblu akademickich wyborów, nie popieram żadnego kandydata na rektora swojej uczelni. Patrząc z boku na toczące się wydarzenia mogę jedynie ze smutkiem i ciekawością obserwować skutki pewnej koncepcji akademickiej demokracji. Programy kandydatów na rektorów są w zdecydowanej większości zapisem przekonania, że wspólnoty pragną obietnic bez pokrycia i nie mają wiedzy o sytuacji swoich instytucji i realiach zarządzania. Ba, śmiem twierdzić, że dla większości graczy te programy nie mają większego znaczenia. W przeciwnym bowiem wypadku należałoby dopuścić myśl o zaćmieniu umysłowym kandydatów i utracie kontaktu z rzeczywistością. Tak jednak nie jest, kandydaci stoją zazwyczaj obiema nogami na ubitej ziemi, a ich deklaracje programowe, a tym bardziej pozaprogramowe, postępowanie w zarządzaniu konfliktem i minimalizowaniu szkód świadczą o jednym – interesuje ich władza. Niewiele więcej, ale to wystarczy, by ją zdobyć, utrzymać i wykonywać. Z demokracją ma to niewiele wspólnego, bo troski o dobro wspólne jest w tym tyle, ile w każdym programie populistycznych partii. Co najciekawsze, absolutna większość akademików jest w pełni tego świadoma.
Prosi się porównanie z parlamentarnymi wyborami powszechnymi lub samorządowymi. Od razu dodajmy, że nasze wybory są w tym kontekście zdumiewająco archaiczne, ale ten archaizm z założenia miał zabezpieczać najwyższą jakość wybranych kandydatów i ich troskę o poziom merytoryczny ich instytucji. Dlatego najwięcej głosów w kolegiach elektorskich wybierających rektorów mają profesorzy, mniej adiunkci, sporo studenci (sic! nie przedstawiciele Samorządu Studenckiego!) – którzy powinni troszczyć się o jakość nauczania – a najmniej administracja, z reguły traktowana jako potrzebny, ale jednak drugorzędny element w hierarchii życia akademickiego. Kurialny charakter wcale nie powoduje jednak, że elektorzy są szczególnie zainteresowani stwarzaniem przez kandydatów warunków do podnoszenia jakości badań czy nauczania w całych wspólnotach akademickich. Żeby tak mogło się stać, potrzebna jest wiedza o tym jakie i jak zmiany wprowadzać, by zmienić istniejący stan rzeczy w danej instytucji.
No właśnie, wiedza. Wracając do wyborów parlamentarnych lub samorządowych, mają one sens wtedy, gdy wyborcy posiadają nieskrępowany dostęp do możliwie obiektywnej wiedzy o stanie swoich wspólnot i uwarunkowaniach zarządzania nimi. Nie muszą posiadać wielkiej wiedzy o szczegółach procesów zarządczych, ale muszą wiedzieć, w jakiej sytuacji się znajdują, jakie realne kompetencje i doświadczenie mają kandydaci, jakie racjonalne działania planują. Paradoksalnie, żadnej z tych informacji nie posiadamy w trakcie wyborów akademickich. Bardzo rzadko ktokolwiek jest zainteresowany obiektywną informacją o stanie uczelni, nie posiadają jej ani władze, ani tym bardziej członkowie wspólnot. Nie ma żadnego systemu gromadzenia, przetwarzania i dystrybucji takiej informacji. Próby jej przekazywania często uważane są za nużący i niepotrzebny, w dodatku z definicji podejrzany zabieg PR. Paradoksalnie, jedyną grupą mającą dostęp do cząstkowych danych obrazujących sytuację uczelni jest jej administracja. Która jednak też, jako zależna od bieżących i przyszłych władz, nie jest zainteresowana jej dystrybucją. Bo z kolei rzadko jest zainteresowana rozwojem instytucji w jej statutowym kierunku – to jest dla rozwijania badań i dydaktyki.
Wreszcie, pandemia doprowadziła do kompletnej dezorganizacji życia wspólnotowego uczelni. Zdalne spotkania ciała kolegialnych, zdalne obrony prac dyplomowych, zdalne spotkania projektowe… Wspólnoty przestały się spotykać, dyskutować, wymieniać opiniami. Przestały się znać i rezygnując z empirii zgodnie oparły się o przekaz cyfrowy. Spolaryzowany, emocjonalny, sterowany przez zwalczające się grupy. W sumie doszliśmy do etapu Unseen University ze świata dysku. Niby są budynki, ale jakby tak…
Jak ważna jest obiektywna, a w każdym razie zróżnicowana informacja przekonały nas dobitnie ostatnie lata rządów partyjnych w Polsce. Gdyby nie działalność niezależnych od rządu redakcji wątpię, by doszło do zmiany władzy. Nie można się buntować przeciwko rzeczywistości, jeśli nie ma dla niej alternatywy. Zwierzęta urodzone w ZOO traktują je jako środowisko naturalne, choć obok nich żyją wolni pobratymcy. Bez dostępu do informacji nie ma wolnych, demokratycznych wyborów. Nie zastąpią tego pomówienia, szkalowanie przeciwników, odwoływanie się do emocji.
Trzymam kciuki za wszystkie uczelnie i życzę im wyborów najlepszych, najbardziej racjonalnych i optujących za jakością badań i dydaktyki rektorów. To jest możliwe, co widać już po dokonanych tu i tam wyborach. Bo ostatecznie wracamy do śp. Jacka Kuronia – demokracja pokazuje nam, kim sami jesteśmy. Na nic więcej nie zasługujemy.