Bez kategorii

Schyłek roku, wraz z przywróceniem ministerstwa nauki oraz powołaniem nowego składu ministerialnego obfituje w działania lobbystyczne w zakresie nauki. Po wcześniejszym, burzliwym okresie formułowania pomysłów w przestrzeni publicznej, nastał czas przekładania ich na konkretne rady dla Ministra i jego współpracowników. W związku z brakiem doświadczenia w zakresie zarządzania jednostkami naszego sektora, kluczowe znaczenie będzie miało, który z pomysłów nowy skład ministerialny uzna za swoje. Tylko tytułem przykładu – bo przecież wielu spotkań i wpływów możemy się domyślać tylko obserwując ich skutki (już teraz) – kilka słów o przykładowych deklaracjach, korzyściach i niebezpieczeństwach z nich płynących.

Pro domo sua – zacznę od tzw. deklaracji łódzkiej ogłoszonej i spopularyzowanej przez grono historyków zajmujących się głównie dziejami najnowszymi, skupionych wokół Centrum Jerzego Giedroycia Uniwersytetu Łódzkiego, Instytutu Studiów Politycznych PAN, w mniejszym stopniu KUL i UJ. Spopularyzowana drogą cyfrową znalazła wielu zwolenników i zapewne ich liczba będzie dynamicznie rosła. Jej treść składa się z dwóch części – ogólnej i ideowej oraz bardziej szczegółowej – praktycznej. Pierwsza nie powinna budzić specjalnych dyskusji, choć może być uznana za nazbyt partykularną. Wzywa do wolności badań naukowych w zakresie historii, zniesienie dyktatu władz państwowych, stanowienia standardów wsparcia ze strony państwa przez historyków, muzealników, edukatorów, wreszcie wypracowania nowego programu nauczania historii. Tu miałyby się połączyć zarówno historia Polski osadzona na tle historii Europy i historie lokalne. Wreszcie, autorzy i sygnatariusze wzywają do akceptacji pełnej historii Polski – z jej wszystkimi blaskami, ale i cieniami. Pewnie ze szczegółami mógłbym polemizować, ale to detale, na zasadnicze stwierdzenia – pełna zgoda. I chyba trudno byłoby znaleźć badacza, który by polemizował z tymi założeniami. Dobrze, że zostały one klarownie wyartykułowane.

Gorzej wygląda część szczegółowa odnosząca się do naszego sektora. Pod hasłem 'ewaluacja tak – punktoza nie’ pada żądanie unieważnienia list czasopism i wydawnictw służących ewaluacji i wypracowania w dialogu ze środowiskiem naukowym

nowych zasad ewaluacji badań z obszaru humanistyki, nauk społecznych i nauk o kulturze. Zasad w pierwszej kolejności uwzględniających specyfikę tych dziedzin. Obecna sytuacja w tym względzie rodzi bowiem patologie i faktycznie przeciwdziała rozwojowi humanistyki, nauk o społecznych i nauk o kulturze.

To stwierdzenie ma otwarcie charakter lobbystyczny – oddziela wymienione dziedziny od wszystkich pozostałych i domaga się ich specjalnego traktowania. To oczywiście spotka się może z aplauzem zainteresowanych, którzy od lat uważają się za poszkodowanych przez lobby science. Tylko jakie jest uzasadnienie i cel takiego działania? Taki podział wewnątrz środowiska naukowego jest mocno dyskusyjny już choćby dlatego, że praktyki publikacyjne i metodologia badań psychologii eksperymentalnej (nauki społeczne) czy archeologów korzystających z kopalnego DNA (nauki humanistyczne) są równie odległe od historyków i pedagogów jak biotechnologów i fizyków. Co więcej, podobną różnicę można dostrzec między praktykami badaczy antyku i badaczy historii Polski po 1945 r. Dzielenie oceny jakości badań w grupach lobbystycznych może posłużyć polepszeniu sytuacji tej czy innej grupy i wzrostu resentymentu względem niej wśród pozostałych. A to oznacza, że za chwilę wahadło wychyli się w drugą stronę i nowi reformatorzy uderzą we właśnie zreformowany system akcentując jego deformacje. Zdecydowanie lepszym rozwiązaniem wydaje się zastanowienie po co w ogóle dokonuje się ewaluacji? Jakie aspekty aktywności w zakresie nauki i szkolnictwa wyższego w ogóle są cenne dla obywateli w krótkim, średnim i długim okresie? I jak reprezentujący chwilowo obywateli w tym kontekście Minister powinien działać w odniesieniu do wszystkich związanych z sektorem? Osobiście – co wielokrotnie powtarzałem – uważam, że powszechna ewaluacja jakości badań naukowych jest szkodliwa dla jakości badań, bo prowadzi właśnie do prymatu akcji lobbystycznych nad działaniami projakościowymi.

Podobne uwagi miałbym pod adresem pomysłu powołania Narodowego Centrum Humanistyki. Jednostki

przeznaczonej do transparentnego przyznawania grantów naukowych/edukacyjnych oraz dotacji celowych zarówno dla indywidualnych badaczek/badaczy i edukatorek/edukatorów, jak i instytucji podejmujących krytyczną refleksję nad polskim i światowym dziedzictwem kulturowym.

Pomijając zamorskie wzory tej organizacji, czy naprawdę potrzebujemy kolejnej jednostki biurokratycznej, która obsługiwałaby tylko humanistykę? Doświadczenia NPRH wskazują, że to nie jednostka, nie konkurs, ale ludzie decydują o jakości naukowej działalności. Stojące za tymi słowami przekonanie, że NCN krzywdzi humanistów i badaczy z zakresu nauk społecznych zapewne spotkałoby się z protestem przedstawicieli science, że wręcz przeciwnie – za dużo jest środków przyznawanych na 'mało produktywne’ projekty. Podobnie jak w przypadku ewaluacji, także i tu uważam, że lepiej jest zminimalizować środki na biurokrację, uprościć system i korzystać z doświadczeń gromadzonych przez istniejące jednostki, zamiast budować nowe. NCN nie jest idealny w żadnym aspekcie. W panelach nie zasiadają idealni badacze, a recenzji nie wykonują doskonali recenzenci. Ale ma doświadczenie, które warto wykorzystywać, by budować stabilne ramy dla całego sektora. Bo łatwiej wtedy uzyskać porozumienie w ramach całej społeczności, które pomoże negocjować z kolejnymi rządami odpowiednie wsparcie dla wszystkich.

Dzielenie się na mniejsze grupki, choćby szczęśliwe chwilowym poparciem rządzących, nie oznacza niczego dobrego w średnim i dłuższym okresie ani dla grupek, ani dla społeczności.

Ale żeby nie było, że kalam tylko własne gniazdo, kilka zdań o uchwale prezydium PAN dotyczącej listy czasopism punktowanych. Reprezentujący prezydium Prezes PAN postuluje dla bieżącego okresu ewaluacyjnego usunąć wszystkie zmiany wprowadzone w listach czasopism przez ministra Czarnka (ale pozostawić wtręty z późnych czasów min. Gowina?), od 2025 r. wprowadzić nowe listy czasopism oparte wyłącznie na bazie SCOPUS. Ale logicznie najzabawniejszy jest fragment:

Nauki humanistycznie i społeczne nie powinny być traktowane inaczej niż cała nauka w Polsce. Wyjątkiem mogą być konkretne dyscypliny (np. nauki prawne w dziedzinie nauk społecznych albo literaturoznawstwo w dziedzinie nauk humanistycznych).

Dlaczego nauki humanistyczne i społeczne mają zawierać wskazane wyjątki? Skąd to przekonanie wśród członków prezydium (Prezesa PAN?), że akurat te nauki są tak wyjątkowo nienaukowe (non-science), że należy im się inne traktowanie? Skąd zaś przekonanie, że pozostałe są całkowicie tak jakbynaukowe (science-like), że należy je kontrolować listą czasopism Scopus, która z humanities ma niewiele wspólnego? Ba, skąd myśl dzika, by lekceważyć tak jak dotąd to czyniono fakt, że w naukach humanistycznych metodologicznie najważniejszym sposobem publikowania jest ogłaszanie monografii w najlepszych wydawnictwach? Rozdrobnienie publikacyjne promowane przez absolutyzowanie czasopism jak na razie przyczyniło się tylko do zalewu przyczynkami o słabej jakości metodologii w obszarze humanistyki. Tak, jak jestem przeciwnikiem lobbingu usuwającego humanistykę poza nawias nauki – co uważam za tragicznie sztuczny i społecznie wyjątkowo szkodliwy zabieg – tak i zrównywanie żelazkiem praktyk badawczych i publikacyjnych, bez refleksji nad ich skutkami, może skutkować tylko resentymentami.

Przed nowymi władzami nowego ministerstwa ciężkie wyzwania. Życzę im powodzenia. Pierwsze decyzje i deklaracje budzą moje obawy – ale wszystko przed nami. We własnym interesie trzymajmy kciuki, żeby tradycyjne pielgrzymki do ucha ministra nie wyrządziły więcej szkód, niż wyrządziły w poprzednich latach.

A poza tym – trzymajmy się razem, życzliwie myśląc o sobie, z humorem traktując ironicznie chaotyczny świat dookoła. Wesołych Świąt!

Zelektryzowała mnie informacja otrzymana sms-em od koleżanki, że ‘Wyborcza’ opublikowała artykuł o niezbędnych zmianach w szkolnictwie wyższym. Okazało się, że nie artykuł, tylko opinię, nie o zmianach, tylko o ich potrzebie. Dobre i to, każdy głos zwracający uwagę na zapomniane w naszym kraju naukę i uczelnie wyższe w naszym kraju jest ważny.

Prof. Inga Iwasiów przytacza uzasadnione i często powracające opinie o niedofinansowaniu sektora nauki i szkolnictwa wyższego oraz o zaniedbaniu nauczania jako misji uczelni wyższych. Słusznie wskazuje, że zwycięska koalicja nie poświęca uniwersytetom zbyt wiele uwagi. Ale jej diagnoza tego stanu podąża tak dobrze wytyczonymi koleinami, że mija się z podstawowym problemem: dlaczego miałoby być inaczej? Dlaczego politycy opozycji, ale też ich wyborcy mają się przejmować losem polskich uczelni i nauki? Utrzymywanie, że „dobre uczelnie i dobra nauka są nam niezbędne, byśmy mogli realnie uczestniczyć w świecie – bez nich gospodarka, ale też refleksja humanistyczna stają się wtórne, pełnią funkcje podrzędne w świecie wysyconym technologiami”, jest słuszne. Ale skoro tak, to dlaczego ta oczywista oczywistość nie zachwyca ani polityków, ani wyborców?

Inwestycje w naukę zwracają się z nawiązką nie tylko w postaci patentów, start-upów, współpracy z przemysłem. To także kształcenie osób otwartych, kreatywnych, przedsiębiorczych. I przyciąganie do dobrych ośrodków akademickich najaktywniejszych spośród nich. Truizm, który nie tylko w Polsce, ale w całej Europie Środkowej nie przebija się w przestrzeni publicznej. Na pewno zabrakło wyobraźni i odwagi klasy politycznej, by w zamęcie po 1989 r. obok szybkiej modernizacji gospodarki wdrażać inwestycje w modernizację kształcenia. Zabrakło wizji budowy kreatywnej grupy badaczy żyjących w ścisłym związku z najnowszym stanem nauki i efektami wdrożeń. I o ile nie można się dziwić politykom, żyjącym jak jętka czterolatka od wyborów do wyborów, to już naszemu środowisku można.

Czytaj dalejNie minister, tylko uczelnie muszą chcieć zmian

Systematycznie zwiększająca się liczba artykułów zawierających koncepcje reformy sektora nauki i szkolnictwa wyższego. W zasadzie nie ma tu nowych pomysłów, raczej różne miksy zapożyczeń z wcześniejszych propozycji. Czasami z zadumą myślę – dlaczego wypowiadające się osoby, zazwyczaj dobrze umocowane w różnych radach, centrach, uczelniach, tak dzielnie milczały przez minione lata? Jak wyobrażają sobie reakcję polityków, dla których nasz sektor jest może i prestiżowo istotny, ale politycznie, gospodarczo i społecznie pozbawiony znaczenia? Może chodzi o ustabilizowanie własnych pozycji? Umocnienie hierarchii przez dołączenie do wygranego obozu? W sumie – nic w tym nowego i szkoda na to nawet czasu.

Z większą ciekawością zapoznałem się z artykułem poświęconym nierównościom w dostępie do szkolnictwa wyższego we Francji. ONZ wskazał w ramach szerszego przeglądu praw i praktyk w zakresie relacji aparatu państwowego i społeczeństwa na szereg elementów zbieżnych z problemami, które możemy obserwować w Polsce. Wskazano na problematyczne skupienie najlepszych szkół w metropoliach, utrudnienie dostępu dla młodzieży z uboższych rodzin w związku z kosztami utrzymania w metropoliach, ale także czesnym na niektórych uczelniach. Zmniejszanie się, wbrew zobowiązaniom rządowym, wartości środków przeznaczanych na kształcenie w przeliczeniu na jednego studenta. Warto te wskazania odnieść także do sytuacji dzieci w szkołach francuskich. Tu również podkreślano trudną sytuację dzieci z rodzin o trudnej sytuacji ekonomicznej, kłopoty z przemocą w szkołach, zróżnicowanie jakości kształcenia.

Czytaj dalejRówność dostępu do edukacji – problemy Francji i Polski

Głosy domagające się zmian słychać z niemal każdego kąta naszego akademickiego światka. Dzięki tym głosom można poznać oczekiwania i poziom refleksji nad naszą sytuacją. Przyznaję, że z niedowierzaniem czytam lub słucham wypowiedzi tych, którzy w ciągu minionych 8 lat publicznie nie odważyli się wypowiedzieć w obronie nauki, koleżanek i kolegów, studentek i studentów. Co najwyżej broniąc siebie i swoich środowisk. Ostre, demaskatorskie i wzywające do rewolucji teksty byłyby cenne, gdyby były wiarygodne. To jest jednak kwestia oceny każdego z odbiorców.

Tym niemniej pytanie aktualne brzmi – czy potrzeba nam kolejnej rewolucji? Nowej ustawy? Nowych instytucji? Jestem zdecydowanie sceptyczny, czy mieszanie kijem uczyni naszą herbatę słodszą. Owszem, zmiany są konieczne, by ożywić elastyczność, kreatywność i innowacyjność, powiązać naszą aktywność z otaczającym światem, wyrwać z zaścianka grup i grupek knujących smutne intrygi na korytarzach uczelni, wydziałów i w instytutów. Ale do tego nie potrzeba kolejnej ustawy, bo dopiero oswoiliśmy z grubsza ostatnią. Po wprowadzeniu kilku zmian – w kwestii ewaluacji czy wynagrodzeń, zmniejszenia sztywnej kontroli ministra nad uczelniami, a w konsekwencji zwiększenia samodzielności, ale i odpowiedzialności jednostek – obecna ustawa jest już w miarę rozpoznana i przyswojona przez środowisko. Nowa ustawa oznacza jedynie marnowanie czasu i energii na wymyślanie nowych problemów do rozwiązania nowymi przepisami.

Czytaj dalejCzy naprawdę potrzebujemy rewolucji?

Perspektywa zmiany władzy poruszyła serca i pióra wielu akademików. I bardzo dobrze, nowe pomysły mogą pomóc nowym władzom zaproponować nowe rozwiązania nienowych problemów. Jeden element systemu zarządzania szkolnictwem wyższym i nauką wraca we wszystkich znanych mi wypowiedziach: należy poprawić system ewaluacji jakości badań naukowych. Zazwyczaj uwaga skupia się na punktach przyznawanych za publikacje. Postuluje się wprowadzenie sprawiedliwego, odpolitycznionego sposobu punktowania publikacji. Ja postawiłbym jednak tezę, że nie ma możliwości zbudowania sprawiedliwego i niepolitycznego sytemu punktowego w tym schemacie ewaluacji. Tego, czego nam potrzeba, jest zlikwidowanie ewaluacji opartej o jeden cel dla wszystkich jednostek naszego sektora.

Wyobraźmy sobie nauczyciela w szkole. Raz na cztery lata ma dokonać oceny uczniów. Nic innego z minionych czterech lat nie ma znaczenia. Na tej podstawie będą się decydowały losy uczniów. Że tak wygląda matura? Otóż nie, bo rodzaj szkoły i decyzję o przystąpieniu do matury młodzi ludzie podejmują sami. Źle się stało, że matura stała się opresyjnym narzędziem narzucanym ogromnej rzeszy młodych. Ale mimo wszystko – to nie to samo. Bo w tej metaforze nauczyciel jest jeden, a kasa liczy kilkaset osób (w chwili obecnej działa w Polsce ponad 350 uczelni wyższych, około 50 jest państwowymi uczelniami akademickimi). I do oceny tej klasy stosuje się jedno kryterium – doskonałość badań naukowych. Niezależnie od tego, czy uczeń chce być dobrym stolarzem czy świetnym astronomem, każdy musi najpierw przejść ocenę doskonałości badań  naukowych. Od tego zależy jego być, czy nie być.

Czytaj dalej’Nie’ dla ewaluacji badań, 'Tak’ dla doskonałości uczelni

Minął tydzień od wyborów parlamentarnych, mniej więcej wiadomo, kto utworzy rząd. Wiadomo, że obecny Minister przestanie pełnić swoją funkcję. Jako historyk zastanawiałem się, jak można podsumować – bez złośliwości i emocji – lata sprawowania przez niego funkcji opiekuna szkolnictwa wyższego i nauki? Zakładając, że celem działania takiego ministra jest stworzenie warunków do rozwoju tak edukacji, jak i badań działających na rzecz społeczeństwa polskiego. A ponieważ uważam, że każdy recenzent powinien skupiać się na pozytywach, dopiero w drugiej kolejności wskazywać negatywy, zacznę od tego, co można by wskazać jako dodatni wkład Ministra w naukę.

Czytaj dalejSpadek po Ministrze

Profesor Krzysztof Pawłowski na stronie portalu 'Wszystko co Najważniejsze” opublikował bardzo ciekawy postulat 'paktu dla nauki’, który miałby zobowiązywać siły polityczne w Polsce do zgodnego wspierania, mimo zmian rządów, nauki. Pomysł popieram, wielokrotnie już na tym blogu pisałem, że taka zgoda jest warunkiem niezbędnym i podstawowym dla modernizacji naszego społeczeństwa i zapewnienia bezpiecznej przyszłości kraju nad Wisłą i Odrą.

Diabeł jednak tkwi w szczegółach.

Pan Profesor skupia się na dwóch kwestiach 1) ufundowaniu specjalnych stypendiów dla młodych, wybitnych naukowców, by ściągnąć lub zatrzymać ich w kraju. 8000 zł miesięcznie według wartości pieniądza dziś, dla 1000 osób rocznie; 2) popiera myśl utworzenia i umocnienia uczelni badawczych + postuluje przydzielenie dwóm z nich 10 m mld zł jednorazowego wsparcia jako 'kapitału żelaznego’. Na stworzenie warunków dla zatrzymania młodych i powstania rzetelnych uczelni badawczych potrzebujemy – szacuje Profesor – 20 lat.

Każdy z tych pomysłów jest cenny. Ale czy ich wprowadzenie przybliży nas do celu, jakim jest przekształcenie Polski w kraj otwarty, demokratyczny, bezpieczny, który rozwija się w oparciu o nowe technologie i spójność społeczną? Świadomie łączę formułując ten cel kwestie cywilizacyjne, kulturowe i polityczne. Bo ich rozdzielanie prowadzi nas na manowce wspierania konkretnych środowisk, a nie całego społeczeństwa. A przecież pakt miałby zyskać świadome wsparcie całej społeczności – bez tego zostanie zerwany w trakcie kolejnych wyborów.

Jako praktyk zarządzania i życia w naszym systemie szkolnictwa wyższego uważam, że samo położenie nacisku na kreowania elitarnych ośrodków naukowych nie zyska trwałego wsparcia nie tylko całego społeczeństwa, ale też – co może mniej zrozumiałe z zewnątrz – także naszego środowiska akademickiego. A to skazuje pakt na porażkę. Potrzebujemy działań, które trwale powiążą akademię ze społeczeństwem i społeczeństwu wskażą akademię jako miejsce szczególne, wspierające, rozwijające i poprawiające życie zdecydowanej większości obywateli.

Stąd moim zdaniem taki pakt musi uwzględniać więcej aspektów, ale ze zmian wskazałbym jako najważniejsze:

Czytaj dalejSpołeczny pakt dla nauki? Nie, dla nauki w społeczeństwie

Kolejny początek roku akademickiego. Urzędowy optymizm Ministra sprawia, że ciężko traktować go nadmiernie poważnie. W swoim wystąpieniu w Uniwersytecie Przyrodniczym w Lublinie rzucił ochoczo opisując przyszłoroczne nakłady na oświatę i szkolnictwo wyższe –

subwencja oświatowa w 2024 roku będzie wynosiła blisko 80 mld zł, co daje wzrost o ponad 12 mld zł w stosunku do obecnego roku. – Takie są realia, taka jest rzeczywistość – zaznaczył minister.

Można by powiedzieć, że wzrost imponujący, 15%, ale, zaraz – dla kogo? na co? No więc po kolei – ten wzrost obejmuje subwencję oświatową. A co to jest subwencja oświatowa? Zgodnie z oficjalną definicją budżetu rządu:

Część oświatowa subwencji ogólnej jest ustalana na finansowanie zadań oświatowych realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego, o których mowa w ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.), z wyłączeniem zadań związanych z dowozem uczniów oraz zadań związanych z prowadzeniem przedszkoli ogólnodostępnych i oddziałów ogólnodostępnych w przedszkolach z oddziałami integracyjnymi oraz zadań związanych z prowadzeniem innych form wychowania przedszkolnego.

Krótko mówiąc, są to pieniądze w budżecie państwa zarezerwowane na finansowanie szkolnictwa podstawowego i średniego. Nie ma to nic wspólnego z budżetem nauki i szkolnictwa wyższego. Pytanie zatem – czy Pan Minister nie wiedział, co mówi? A może wiedział i najzwyczajniej w świecie był pewien, że nikt się nie zorientuje, że – jak mawiano za mojego dzieciństwa – robi swoich koleżanki i kolegów z Lubina w balona?

Pan Minister chwalił się w mediach, że załatwił kilka miliardów na naukę na przyszły rok. Kilka to mniej niż 10. Załóżmy, że 5 mld. W 2023 r. subwencja przyznana przez MEiN dla szkolnictwa wyższego i PAN wyniosła 15,6 mld zł. Czy to oznacza, że dostaniemy 30% więcej środków na wynagrodzenia i badania? Manna z nieba? Niekoniecznie. Budżet MEiN na naukę i szkolnictwo wyższe w 2023 r. wyniósł 37,1 mld zł. Zatem zakładając hipotetyczne 5 mld zł więcej, budżet wzrósłby o przyzwoite 13%. Na co jednak zostanie przeznaczony, na jakie programy plus – tego nie wiemy. No i raz jeszcze – w międzyczasie z powodu dwóch lat katastrofalnej inflacji i poprzedzającego ją roku wysokiej inflacji nasze płace straciły na wartości +- 25%. Tyle zaoszczędzono środków dla rządu naszym wspólnym kosztem.

Pisałem już jakiś czas temu, że podstawową wartością MEiN są obecnie pieniądze. Te, które Pan Minister rozdaje w formie kartonowych czeków i papierów wartościowych Skarbu Państwa (czyli długu publicznego). Im mniej zasobów, tym walka o nie bardziej brutalna, wdzięczność poddanych za okruch ze stołu większa.

Ale tak być nie musi. Niekończący się festiwal błagalnych oczu i głosów nie przyniósł naszemu sektorowi niczego dobrego w ciągu ostatnich ośmiu lat. Owszem, są uczelnie prosperujące i zachwalające – jak stwierdził pewien rektor – wartość polityki TKM. Nic mi do tego. Ja zachęcałem zawsze i mogę tylko zrobić to teraz – do odwagi intelektualnej i godności wyprostowanego kręgosłupa. Nawet w czasach totalnego upodlenia i premiowania takich postaw, to daje komfort życia w wolności, zgodnie z wartościami.

Na przekór wszystkiemu będę sobie nucił na obczyźnie – Gaudeamus igitur iuvenes dum sumus, post iucundam iuventutem… nos habebit humus. W nauce jest wiele radości, tak wiele emocji i kreatywności, że zanim odejdziemy, możemy dotknąć przyszłości, stanąć oko w oko z najpiękniejszymi umysłami świata. Być radosnymi w kreatywności.

Tego nie zabierze mi żaden minister. Ani nawet premier. Lub inny prezes.